Poznańskie Krzyże

TEKST: dr Paweł Cieliczko
ZDJĘCIA: Tomasz Koryl

Plac Mickiewicza to miejsce pomnikotwórcze, przestrzeń rodząca pomniki będące najważniejszymi symbolami swoich czasów. Najpierw, w 1903 roku, Niemcy postawili tutaj pomnik Otto von Bismarcka, Żelaznego Kanclerza, symbolizującego potęgę Rzeszy, który został zburzony w 1919 roku. Potem, w 1932 roku, Polacy wznieśli tu monumentalny Łuk Triumfalny, Pomnik Wdzięczności, wotum za odzyskaną niepodległość, który hitlerowscy okupanci zniszczyli w 1939 roku.

28 czerwca 1956 roku na tym placu zebrał się ponadstutysięczny tłum poznaniaków protestujących przeciwko komunistycznej opresji. Było to pierwsze wystąpienie robotników przeciwko władzy ludowej. Rok później prof. Zdzisław Kępiński – dyrektor Muzeum Narodowego w Poznaniu – powiedział, że „ten plac zrodzi ze swego łona pomnik, bo taki jest geniusz tego miejsca”. Na spełnienie tej przepowiedni przyszło czekać prawie ćwierć wieku. Pomnik Ofiar Czerwca 1956 roku odsłonięty został 28 czerwca 1981 roku, w 25. rocznicę Czarnego Czwartku.

Pomnik składa się z dwóch stalowych pylonów (21,1 m i 19,5 m), przesuniętych nieco względem siebie, symbolizujących śmierć i zmartwychwstanie, połączonych poprzeczną belką (10,4 m), przywiązaną do nich solidnym węzłem, co daje efekt dwóch kroczących krzyży. Trzeci element monumentu stanowi głowa orła ze złamanym skrzydłem, wkomponowana w „wyrastający” trzeci krzyż (jego kolumna ma ok. 7 m wys.).

Idea pomnika zawarta jest w jego nazwie – Pomnik Poznańskiego Czerwca’56 – o czym przypomina roczna data – 1956 – umieszczona na wyższym krzyżu. Poznański zryw ukazany jest jako pierwszy bunt przeciwko narzuconej władzy, o kolejnych przypominają daty umieszczone na niższym krzyżu – 1968 / 1970 / 1976 / 1980 / 1981. Ostatniej, symbolizującej ofiary stanu wojennego, nie było na oryginalnym monumencie, dopisana została podczas renowacji w 1991 roku.
Na obelisku zakończonym głową orła umieszczona natomiast została krótka inskrypcja wskazująca hasła i wartości, w obronie których wystąpili poznańscy robotnicy:

O Boga,

Za wolność, prawo i chleb.

Czerwiec 1956

Treść tego napisu także była modyfikowana. W 2006 roku, krótko przed obchodami 50. rocznicy Poznańskiego Czerwca, na wniosek środowisk związanych z Kościołem katolickim dopisano hasło „O Boga” i umieszczono je na pierwszym miejscu.
Pomnik zaprojektowany został przez Adama Graczyka. Jego przygotowanie odbywało się w ekspresowym tempie, przez sześć tygodni – od 5 maja do 17 czerwca 1981 roku. Od początku założono, że odsłonięty musi zostać właśnie w 25. rocznicę wydarzeń czerwcowych.
Monument wykonany został ze specjalnej stali (tzw. srebrzanki), której 40 ton w postaci blachy o grubości 12 mm dostarczono do Poznania z huty Batory (d. Bismarck) w Chorzowie i pocięto w poznańskiej firmie Taskomont. Krzyże przygotowane zostały w Zakładach Cegielskiego, cyfry i litery wykonano z brązu w Zakładach Metalurgicznych Pomet, a orła ze stali nierdzewnej w Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego. Wydarzenia czerwcowe były wystąpieniem robotników z poznańskich zakładów i dlatego to poznańskie zakłady wspólnie przygotowały upamiętniający go obiekt.
Wielkie kolumny, mające tworzyć Poznańskie Krzyże, przewiezione zostały z Zakładów Cegielskiego na plac Mickiewicza trasą robotniczego przemarszu z Czerwca 1956 roku i już temu transportowi asystowały tłumy poznaniaków. Pomnik ustawiony został na kilka dni przed jego uroczystym odsłonięciem. Natychmiast zdominował otoczenie i stał się niepomijalnym symbolem Poznania i jego historii.
Uroczystość odsłonięcia Poznańskich Krzyży zgromadziła na placu Mickiewicza podobny tłum ludzi, jak manifestacja poznańskich robotników 25 lat wcześniej. Biało-czerwona flaga, która okrywała pomnik, po odsłonięciu stała się baldachimem nad zbudowanym na placu ołtarzem polowym. Msza święta odprawiana była przez poznańskiego arcybiskupa ks. Jerzego Strobę, a podczas uroczystości występowali: Stanisław Matyja – przywódca robotniczego strajku w Zakładach Cegielskiego, Lech Wałęsa – przewodniczący NSZZ Solidarność, Anna Strzałkowska – matka Romka Strzałkowskiego, chłopca, którego śmierć symbolizuje ofiary Poznańskiego Czerwca, oraz prof. Janusz Ziółkowski – wybitny humanista i nestor poznańskiej opozycji. Entuzjazm zgromadzonych wzbudziło odczytanie telegramu od papieża Jana Pawła II.

W okresie stanu wojennego i potem przez lata osiemdziesiąte Poznańskie Krzyże stały się symbolem oporu społeczeństwa przeciwko dyktaturze wojskowej generała Wojciecha Jaruzelskiego. Pod nie wyruszali uczestnicy mszy odbywających się w pobliskim kościele dominikanów, tutaj organizowane były demonstracje, protesty, uroczystości przypominające o kolejnych rocznicach związanych z polskimi tradycjami demokratycznymi.

Dzisiaj trudno sobie wyobrazić Poznań bez Poznańskich Krzyży, wrosły w miasto, stały się jego symbolem.